Duumada, oo English lagu yiraahdo “malaria,” waa cudur halis ah oo faafa, kaas oo laga qaado qaniinyada kaneecada. Cudurkan wuxuu keenaa qandho daran, madax xanuun, iyo dhibaatooyin kale oo caafimaad oo halis ah. Maqaalkan, waxaan ku faahfaahin doonaa sababaha keena duumada, sida loo kala qaado, calaamadaha, iyo talooyin ku saabsan ka hortagga iyo daaweynta.
Sababaha Keena Duumada
Duumada waxaa sababa dulinka loo yaqaan “Plasmodium,” kaas oo ah noole yar oo ka tirsan protozoa. Waxaa jira afar nooc oo Plasmodium ah oo sababa duumada dadka, kuwaas oo kala ah: Plasmodium falciparum, Plasmodium vivax, Plasmodium ovale, iyo Plasmodium malariae. Noocaan ugu halista badan waa Plasmodium falciparum.
Sida Loo Kala Qaado Duumada
Duumada waxaa lagu kala qaadaa qaniinyada kaneecada Anopheles, taas oo qabta fayraska Plasmodium. Marka kaneecada qaniinto qof qaba duumada, fayraska ayaa soo galaa dhiiga kaneecada. Kadib, marka kaneecadaas ay qaniinto qof caafimaad qaba, fayraska ayaa ku gudba qofkaas cusub.
Calaamadaha Duumada
Calaamadaha duumada waxay soo baxaan 10 ilaa 15 maalmood kadib marka la qaado fayraska. Calaamadaha ugu waaweyn waxaa ka mid ah:
- Qandho: Qandho daran oo soo noqnoqota.
- Madax Xanuun: Madax xanuun joogto ah oo daran.
- Daal iyo Tabar darro: Daal iyo tabar darro aad u badan.
- Xanuun Murqo iyo Kalagoysyo: Xanuun murqaha iyo kalagoysyada.
- San-Qadh: Qandho iyo hargab isku mid ah.
- Finan Maqaarka: Finan maqaarka oo keena cuncun.
- Dhaxan iyo Laaboto: Dhaxan iyo laaboto.
Dhibaatooyinka Duumada
Duumada waa cudur halis ah oo keeni kara dhibaatooyin caafimaad oo daran, gaar ahaan haddii aan si dhakhso ah loo daaweyn. Dhibaatooyinka ugu waaweyn waxaa ka mid ah:
- Dhiig Yaraanta (Anemia): Fayraska Plasmodium wuxuu burburiyaa unugyada dhiigga cas, taas oo keenta dhiig yaraanta.
- Dhibaatooyinka Maskaxda (Cerebral Malaria): Duumada waxay sababi kartaa in fayrasku gaaro maskaxda, taas oo keeni karta suuxdin, murqo-jiid, iyo xaalado halis ah oo caafimaad.
- Kelyo Fashil (Kidney Failure): Duumada waxay saameyn kartaa shaqada kelyaha, taas oo keeni karta kelyo fashil.
- Dhibaatooyinka Sambabada (Pulmonary Edema): Fayraska Plasmodium wuxuu keeni karaa biyo ku urursan sambabada, taas oo keenta neefsasho dhib ah.
Ka Hortagga Duumada
Ka hortagga duumada waa mid aad muhiim u ah, waxaana jira tallaabooyin la qaadi karo si looga hortago cudurkan halista ah:
- Isticmaalka Kaneecada-Qabtaha: Xirashada kaneecada-qabtaha (mosquito nets) inta lagu jiro hurdada ayaa caawisa yareynta qaniinyada kaneecada.
- Isticmaalka Kaneecada-Dilaha (Insect Repellents): Isticmaalka kaneecada-dilaha maqaarka lagu marsado, gaar ahaan marka la joogo meelaha kaneecada badan yihiin.
- Ka Fogaanshaha Meelaha Biyaha Urursan: Kaneecadu waxay ku tarantaa biyaha fadhiya sida durdurrada, balliyada, iyo barkadaha. Ka fogaanshaha meelahan iyo daadinta biyaha fadhiya ayaa caawin karta.
- Daawooyinka Ka Hortagga Duumada: Qaadashada daawooyinka ka hortagga duumada, gaar ahaan marka la safarayo meelaha duumadu ku badan tahay. La tasho dhakhtarkaaga si aad u hesho talo ku habboon.
- Daaqadaha iyo Albaabbada: Ku rakibidda shabaqyo kaneecada ka celisa daaqadaha iyo albaabbada si ay kaneecadu aanay gudaha u soo gelin.
Daaweynta Duumada
Daaweynta duumada waa mid muhiim ah oo u baahan in si degdeg ah loo billaabo. Waxaa jira daawooyin kala duwan oo loo isticmaalo daaweynta duumada, waxaana ka mid ah:
- Artemisinin-based Combination Therapies (ACTs): Daawooyinka ACTs waa kuwa ugu waxtarka badan ee loo isticmaalo daaweynta duumada, gaar ahaan nooca ay keento Plasmodium falciparum.
- Chloroquine: Waxaa loo isticmaalaa daaweynta noocyada kale ee duumada, sida Plasmodium vivax, Plasmodium ovale, iyo Plasmodium malariae.
- Primaquine: Daawadan waxaa loo isticmaalaa in lagu daaweeyo marxaladaha qaangaarka ee fayraska, si looga hortago soo laabashada cudurka.
Gabagabo
Duumada waa cudur halis ah oo sababa fayraska Plasmodium, kaas oo ku faafo qaniinyada kaneecada Anopheles. Calaamadaha duumada waxaa ka mid ah qandho, madax xanuun, daal, iyo xanuun murqaha iyo kalagoysyada. Ka hortagga duumada waxaa lagu gaari karaa isticmaalka kaneecada-qabtaha, kaneecada-dilaha, iyo qaadashada daawooyinka ka hortagga. Daaweynta duumada waa muhiim oo u baahan in si degdeg ah loo billaabo, iyadoo la isticmaalayo daawooyinka sida ACTs iyo chloroquine.
Waxaan rajeynayaa in maqaalkan uu ku siiyay faham fiican oo ku saabsan sababaha keena duumada iyo sida loo maareeyo. Ilaalinta caafimaadkaaga iyo qaadashada tallaabooyinka ku habboon ayaa kaa caawin kara inaad ka hortagto cudurkan halista ah.