Cilmiyan, xusuusta waxaa loo kala saaraa noocyo kala duwan:
Xusuusta hore: Waa wixii aad soo baratay, waaya-aragnimadaada, waxbarashadaada.
Xusuusta hadda: Waa xusuusta shaqaysa daqiiqad ilaa daqiiqad – waxa aad hadda ka fikirayso.
Xusuusta mustaqbalka: Waa “xusuusta in aad wax xasuusato” – sida in aad xasuusato inaad daawo qaadato ama hadyad u soo iibiso xaaskaaga.
Tan ugu dambaysa waa tan ugu dhibta badan. Marka ay fashilanto, waxay dhalin kartaa dhibaatooyin: daawo lama qaato, ballan lama xasuusto, warqad boosto la marinayo maalmo ama bilo ayaa jeebka ku dilaaca – iyadoo aad maalin kasta ag marto sanduuqa boostada.
Dad badan ayaa xoojiya xusuusta hore: barashada af cusub, xifdinta kaararka turubka. Laakiin xusuusta mustaqbalka? Waa sheeko kale. Waxaa badanaa laga helaa daciifnimo. Dawo fiican oo la isku halleyn karo ma jirto. Daawooyinka loo isticmaalo cudurka xusuus-yarida (dementia) wax yar bay tarayaan. Saameyntoodu waa mid lagu cabbiri karo, laakiin lama hubo in ay dhakhtarnimo ahaan muhiim yihiin. Ma ahan mucjiso.
Markii aan u safrayay Newcastle si aan ula kulmo Prof. Mark Moss oo ka tirsan Jaamacadda Northumbria, rajadaydu way yara ahayd. Kooxdiisu waxay tijaabinayeen haddii saliidda rosemary (udgoon) ay wax ka tari karto xusuusta mustaqbalka. Anigu daacad baan ahay—waxay ila ahayd iska dhaqameed.
Waxaa jirta in rosemary lala xiriiriyo xusuusta boqollaal sano. Ophelia (riwaayadda Hamlet) waxay tiri: “Waa rosemary, tan waa xasuus.” Laakiin iyadu maskaxdeeda way luminaysay markaas, waxaana ay isdili doontay goor dhow.
Aromatherapy-ga casriga ah wuxuu rosemary u adeegsadaa sabab la mid ah – dareenka wanaagsan. Laakiin caddayn cilmiyeed adag kuma xeerna. Anigu sidaan u arko: daawaynta dhaqameedku waxay leedahay qiimo – saameyn yar, awood siinta dadka, iyo xigmad laga dhaxlo sooyaalka. Laakiin aromatherapy waxaa lagu darayaa dhanka daawaynta ugu saamaynta yar. Udugga wanaagsan waxuu dareenkaaga ka dhigaa mid fiican. Ama sidaas baan moodayay.
Tijaabada:
Kooxda Northumbria waxay ururiyeen 60 qof oo waayeel ah. Waxaa lagu tijaabiyay saddex xaaladood: qol udgoon rosemary ah, mid lavender ah, iyo mid aan lahayn wax udgoon ah. Ka qaybgalayaasha waxaa loo sheegay in ay cabitaan fiitamiino ah tijaabinayaan; wax udgoon ah looma sheegin in uu muhiim yahay.
Kadibna waxaa la sameeyay tijaabo xusuusta mustaqbalka lagu miisaamayo. Waxyaabo lagu qariyay qolka waa in la xasuusnaado marka tijaabadu dhammaato. Inta lagu jiro, waxaa lagu mashquuliyaa ciyaaro ereyo ah oo maskaxda shaqo gelinaya, iyadoo la sii wado in lagu xasuusiyo waxyaabo kala duwan: “7 daqiiqo kadib i sii buuggan,” ama “Marka aad aragto su’aal ku saabsan boqoradda, ii sheeg in aan garaago meheradda gaariga.”
Anigu markaan imtixaanka galay, celcelis baan noqday. Kamila waxaan iloobay inaan xasuusiyo gaarigeeda – sidii aan horeba u illaawi lahaa.
Natiijadii:
La yaab! Dadkii rosemary udgoonka ka dhex jiray waxay ka fiicnaadeen kuwii kale. Lavender-na wuxuu hoos u dhigay waxqabadka. Ma sababtay nasasho? Hurdo?
Cilmigu wuxuu cadeeyay in rosemary ay leedahay walxo sida 1,8-cineole, oo u shaqeeya si la mid ah daawooyinka cudurka dementia. Waxay kordhiyaan acetylcholine, oo ah kiimiko maskaxda muhiim u ah. Saliiddu waxay ka hortagtaa in enzyme-ka burburiya kiimikadaasi uu shaqeeyo. Udgoonku maskaxda ayuu si degdeg ah u gaaraa iyada oo aan beerka burburin.
Dhiig laga qaaday ka qaybgalayaasha ayaa muujiyay raadad kiimikooyinka rosemary-da.
Gunaanad:
Daraasaddani waxay leedahay rajo weyn. Maaha in aad rosemary timahaaga ku qoyso maalin kasta, ama lavender barkin ka dhigato habeen kasta. Saameyntu way jirtaa, balse waa mid dhexdhexaad ah. Waxaana laga yaabaa in cilmi-baaris kale ay keento daawooyin cusub.
Laakiin wax kasta oo saameyn leh – xitaa haddii udgoon ahaan loo neefsado – waxay yeelan karaan saameyn kale oo aan la rabin. Maskaxda wax lagama beddelo si fudud.
Waxaa laga yaabaa in cilmi-baarisdan ay soo nooleyso sumcadda daawaynta dhaqameedka – in badan oo la yareeyay ama lagu qoslay.
Daawaynta casriga ah waxay leedahay awood – laakiin sidoo kale waxay dadka ka qaadi kartaa xakamaynta caafimaadkooda. Laakiin marka daawayn fudud iyo udgoon kuu oggolaado inaad naftaada la timaaddo farxad yar iyo hagaag maskaxeed – xitaa haddii cilmi ahaan aan si buuxda loo caddeyn – taasi wax bay taraysaa.
