Sidee Lagu Garaa’ Iyaa In Taleefankaaga La Jabsaday ?

“Taleefankeyga waa la jabsaday!” Waa eray aanad dooneyn inaad maqasho ama tiraahdo. Taleefannadeennu waxay noqdeen xarunta nolosheenna: xog shaqsiyeed, dhaqaale, apps lacag bixin, faylal, sawirro, iyo xiriirro. Taas awgeed, taleefannada waa bartilmaameed weyn oo jecel yihiin tuugada internet-ka. Maadaama ay mar walba shaqeynayaan oo nala joogaan, khatartu mar walba way jirtaa. Haddaba, waa maxay calaamadaha la jabsaday iyo sidee ayaad dib ugu heli kartaa xakameyntaada? Tilmaantaan waxay sharxeysaa astaamaha la jabsaday iyo waxa la sameeyo si aad xogtaada iyo asturnaantaada u ilaaliso.

Waa maxay jabinta taleefanka iyo sidee ayay u shaqeysaa?

Jabinta taleefanku waa in lagu helo taleefankaaga iyo xogtiisa si aan fasax laga helin. Waxay ku dhici kartaa qof kasta iyo qalab kasta, ha ahaado iPhone ama Android. Hackers waxay adeegsadaan barnaamijyo waxyeelleeya (malware), sida:

• Spyware: si qarsoodi ah u raadraaca dhaqdhaqaaqaaga

• Adware: ku daadinaya xayeysiisyo badan

• Ransomware: kuu xiraya faylasha ilaa aad bixiso lacag

Ujeeddadu badanaa waa faa’iido dhaqaale ama kormeerid nolol shaqsiyeed.

Khasaaraha jabinta taleefanka

Waxyeelladu ma aha kaliya cilad farsamo, balse waxay sababi kartaa:

• Khasaare dhaqaale: koontooyinka bangiyada ayaa laga nadiifin karaa, ama lacag ayaa laga isticmaali karaa si sharci darro ah

• Xatooyo aqoonsi: xogtaada shaqsiga ah ayaa lagu isticmaali karaa dambiyo kale

• Dumin asturnaanta: kamera iyo makarafoon ayaa laga shidi karaa si qarsoodi ah

• Culays nafsi ah: hackers waxay isticmaali karaan akoonnadaada si ay dadka ugu sheegaan been

Sida taleefanka loo jabsado

Hackers waxay adeegsadaan farsamooyin badan oo casri ah:

• App-yo xun: Malware oo lagu qariyey barnaamijyo sharci u ekaanaya

• Website-yo halis ah: Download-yo iskiis u dhaca ama pop-ups ku khiyaaneeya

• Phishing/smishing: SMS ama email been abuur ah oo kuu eg mid shirkad kuu soo dirtay

• Wi-Fi dadweyne aan ammaan ahayn: Hackers waxay dhageysan karaan xogtaada haddii aadan isticmaalin VPN

• SIM swapping: Lambar taleefan ayaa laga xado si loo galo akoonnadaada

• Juice-jacking: Xarun dadweyne oo lacag bixin laga sameeyo ayaa malware kuu gelin karta

• Nidaam hawlgal duugoobay: Daldaloolo nabadgelyo ayaa la adeegsadaa haddii aadan casriyeyn

12 Calaamadood oo Muujinaya in Taleefankaaga La Jabsaday

1. Pop-ups fara badan

2. Isticmaalka xogta oo kordhay/kharashaad aan la aqoon

3. Akoonno online ah oo laga xaday

4. Batariga oo si degdeg ah u dhammaada

5. Taleefanka oo gaabis ah ama si kedis ah u xirma

6. App-yo ama farriimo aanad ogayn

7. Taleefanka oo kululaanaya xitaa marka aanad isticmaaleyn

8. Taleefanka oo si iskiis ah u shidma/dansama

9. Kamerada/makarafoonka oo shidma si lama filaan ah

10. Website-yada oo u ekaanaya si aan caadi ahayn

11. 2FA codes oo laguu soo diro adigoon dalban

12. Taleefanka oo aan si sax ah u damin

Fahamka khaladaadka ku saabsan jabinta taleefanka

• iPhone mise Android ayaa fudud in la jabsado? Labaduba waa la jabsan karaa. Android waa furan yahay, markaa halista way badan tahay. iPhone-na haddii la jailbreak gareeyo waa khatar.

• Wicitaan la aqbalo ma jabiyaa taleefan? Maya. Haddii aanad bixin xog, halis ma jiro.

• Kamerada ma la jabiyaa? Haa, spyware ayaa lagu geli karaa.

• Taleefan daman ma la jabiyaa? Maya, laakiin spyware gaar ah sida Pegasus ayaa laga yaabaa inay u suurtagasho.

Tillaabooyin Degdeg ah oo Lagu Joojinayo Hack-er

1. Xiro wicitaannada aan la rabin

2. Ha bixin codes hal mar ah (2FA)

3. Haddii laguu soo waco, iska hubi si madax bannaan

Tallaabooyin Dib-u-helaanka

• Keydi xogta muhiimka ah

• Ka jar taleefanka shabakad kasta (Safe/Recovery Mode)

• Isticmaal app amni si aad u baaro malware

• Tirtir app-yo/mid kasta oo aad shaki ka qabto

• Nadiifi browser-ka: cache, cookies, iyo taariikhda

• Bedel passwords-ka, adigoo isticmaalaya qalab kale oo nadiif ah

• Xaqiiji akoonnada, codso kaarar cusub haddii loo baahdo

• Casriyee nidaamka hawlgalka

• Haddii loo baahdo, samee factory reset

• Hubi in backup-ka aad soo celinaysaa uusan ahayn mid xun

• La socodsii xiriirradkaaga iyo hay’adaha khuseeya

Sidee Taleefankaaga Hore Looga Ilaalin Karaa

• Ku rakib software amni isla markiiba

• Isticmaal VPN

• Adeegso password manager

• Ka fogow xarumaha dadweynaha ee lagu dallaco

• Ku xir password/PIN, dhaqaaji raadraaca qalabka

• Ka iibsasho kaliya app-yada rasmiga ah

• La soco rukhsadaha app-yada

• Mar walba casriyee nidaamka hawlgalka taleefankaaga

Habab Casri ah oo Looga Hortago Hackers

• Deji PIN u gaar ah SIM-kaaga

• Isticmaal eSIM haddii suurtagal ah

• Isticmaal DNS qarsoon (DoH)

• Adeegso furaha amniga (hardware security key)

• Demi USB debugging iyo developer mode

• Demi Wi-Fi, Bluetooth, iyo NFC marka aanad isticmaaleyn

Ilaalinta Joogtada ah

Ka hortagga hackers-ka ma aha hawl adag. Ilaali software-kaaga, adeegso qalab amni oo lagu kalsoonaan karo, oo mar walba feejignow. Amaanka dijitaalka waa dhaqan joogto ah, ma aha wax hal mar la sameeyo.

Mar kasta iska ilaali app-yada iska dhiga inay yihiin kuwo amni ah—kuwaas laftooda waxay keeni karaan khatar. Soo dejiso kaliya barnaamijyada ka imanaya dukaamada rasmiga ah sida Google Play ama App Store.