Hordhac
Dementia waa erey guud oo loogu talagalay koox cudurro ah oo keena hoos u dhac joogto ah oo ku yimaada awoodda garashada, xusuusta, iyo awoodda caqliga ee qofka. Cudurradani waxay si toos ah u saameeyaan nolosha maalinlaha ah ee dadka la ildaran, waxayna carqaladeeyaan kartidooda inay si madaxbannaan u noolaan karaan. Dementia maahan cudur gaar ah oo iskiis u taagan; waa calaamad ka dhalata xaalado caafimaad oo kala duwan. Maqaalkan, waxaan ku eegaynaa waxa uu yahay cudurka dementia, sababaha keena, calaamadaha lagu garto, noocyada kala duwan, iyo hababka daaweynta ee la heli karo.
Maxay Tahay Dementia ?
Dementia waa xaalad caafimaad oo guud ahaan lagu qeexo hoos u dhac ku yimaada shaqada maskaxda, taas oo saameyn ku yeelata hawlaha caadiga ah ee qofka, sida xusuusta, fikirka, iyo xirfadaha bulsho. Waxaa inta badan la xiriiraa dadka waayeelka ah, in kasta oo aysan ahayn qayb caadi ah oo ka mid ah gabowga. Dementia waxay si tartiib tartiib ah u horumartaa, waxaana ay saameyn kartaa xubnaha jidhka ee kala duwan.
Sababaha Keena Dementia
Dementia waxaa keena burburka unugyada maskaxda iyo xididdada dhiigga ee maskaxda. Waxaa jira sababo dhowr ah oo keeni kara dementia, oo ay ka mid yihiin:
- Alzheimer’s Disease: Waa nooca ugu badan ee dementia, kuna dhaca dadka waayeelka ah. Waxaa sababa isku-uruursiga borotiinka waxyeellada leh ee maskaxda, kuwaas oo keena in unugyada maskaxdu ay lumiyaan shaqadooda.
- Vascular Dementia: Noocan waxaa sababa dhaawaca maskaxda oo ka dhasha dhibaatooyinka dhiigga, sida istaroog (stroke) ama xannibaadaha xididdada dhiigga.
- Lewy Body Dementia: Waxaa sababa uruurinta borotiin loo yaqaan alpha-synuclein oo ku dhasha unugyada maskaxda, taasoo keenta hoos u dhac ku yimaada hawlaha maskaxda.
- Frontotemporal Dementia: Waxaa keena burburka unugyada maskaxda ee qaybta hore iyo dhinaca maskaxda, taasoo keenta isbeddel ku yimaada shakhsiyadda, dabeecadaha, iyo luqadda.
- Xaalado Kale: Dementia waxaa sidoo kale keeni kara xaalado kale oo caafimaad, sida cudurrada difaaca jirka ee auto-immune, cudurrada infekshannada sida HIV/AIDS, ama dhaawacyada maskaxda ee daran.
Calaamadaha Dementia
Calaamadaha dementia waxay ku xiran yihiin nooca iyo heerka cudurka, laakiin guud ahaan waxaa ka mid ah:
- Xusuusta oo Lunta: Waxaa ka mid ah in la illoobo dhacdooyin dhow ama xusuusta muddada dheer, iyo awood la’aanta in la xasuusto macluumaadka muhiimka ah.
- Isbeddelada Dabeecadaha: Waxaa ka mid noqon kara xanaaq, niyad-jab, jahawareer, iyo shakhsiyadda oo isbedesha.
- Dhibaatooyinka Fikirka iyo Garashada: Waxaa ku jira dhibaatooyinka la xiriira xisaabinta, qorsheynta, iyo go’aan qaadashada.
- Isbedelada Luqadda: Waxaa ka mid noqon kara in qofka ay ku adkaato inuu ereyo helayo ama uu fahmo hadalka dadka kale.
- Luminta Dareenka Meelmarinta: Qofka waxaa ku adkaan karta inuu fahmo meesha uu ku sugan yahay ama waqtiga.
Daaweynta Dementia
Daaweynta dementia waa mid ku xiran nooca iyo sababta keenta. Daaweynta waxaa loola jeedaa yareynta calaamadaha iyo horumarinta tayada nolosha ee dadka la ildaran. Qaarkood waxaa ka mid ah:
- Daawooyinka: Waxaa jira daawooyin loo isticmaalo in lagu xakameeyo calaamadaha dementia, sida acetylcholinesterase inhibitors iyo memantine, kuwaas oo caawin kara inay hagaajiyaan shaqada maskaxda.
- Talo-bixin iyo Taageero: Taageerooyinka bulshada, talo-bixinta, iyo barnaamijyada taageerada, sida kooxda taageerada dementia, waxay si weyn uga caawin karaan dadka iyo qoysaskooda inay wax ka qabtaan saamaynta dementia.
- Hababka Nololeed: Isbeddelada qaab nololeedka, sida cunista cunto caafimaad leh, jimicsiga joogtada ah, iyo ku mashquulida hawlaha maskaxda, ayaa kaa caawin kara yareynta horumarka dementia.
- Daryeelka Maalinlaha ah: Waxaa sidoo kale muhiim ah in la siiyo daryeel joogto ah oo ay bixiyaan xirfadlayaasha daryeelka caafimaadka, gaar ahaan marka cudurka uu gaadho marxalad daran.
Gabagabo
Dementia waa xaalad caafimaad oo adag oo saameyn weyn ku yeelata qofka la ildaran iyo dadka ku hareereysan. Fahamka sababaha iyo calaamadaha cudurkan ayaa muhiim ah si loo helo daaweyn habboon iyo taageero ku habboon. In kasta oo dementia aan la daaweyn karin gebi ahaanba, daaweynta la heli karo waxay ka caawin kartaa dadka la ildaran inay leeyihiin nolol tayo leh oo ay maareeyaan calaamadaha cudurka. Waxaa muhiim ah in bulshada loo kordhiyo wacyiga iyo fahamka cudurkan si loo taageero kuwa la ildaran iyo qoysaskooda.